28 اردیبهشت، روز نکوداشت حکیم خیام نیشابوری

 

چون نیست ز هر چه هست جز باد بدست
چون هست به هرچه هست نقصان و شکست

انگار که هرچه هست در عالم نیست
پندار که هرچه نیست در عالم هست

 

عُمَر خَیّام نیشابوری (نام کامل: غیاث‌الدین ابوالفتح عُمَر بن ابراهیم خَیّام نیشابوری) (زادهٔ 28 اردیبهشت 427 در نیشابور – درگذشتهٔ 12 آذر 510 در نیشابور) که خیامی و خیام نیشابوری و خیامی النّیسابوری هم نامیده شده‌است، همه‌چیزدان، فیلسوف، ریاضی‌دان، ستاره‌شناس و رباعی‌سرای ایرانی در دورهٔ سلجوقی است. گرچه پایگاه علمی خیام برتر از جایگاه ادبی اوست و لقبش «حجّةالحق» بوده‌است، ولی آوازهٔ وی بیشتر با انگیزه نگارش رباعیاتش است که شهرت جهانی دارد. افزون بر آن‌که رباعیات خیام را به بیشترِ زبان‌های زنده برگردان نموده‌اند، ادوارد فیتزجرالد رباعیات او را به زبان انگلیسی برگردانده است که مایهٔ شهرت بیشتر وی در مغرب زمین شده‌است.

یکی از برجسته‌ترین کارهای وی را می‌توان سروسامان دادن و سرپرستی محاسبات گاه‌شماری ایران در زمان وزارت خواجه نظام‌الملک، که در دورهٔ پادشاهی ملک‌شاه سلجوقی (426–490 هجری قمری) بود، دانست؛ محاسبات منسوب به خیام در این زمینه، هنوز معتبر است و دقتی به مراتب بالاتر از گاه‌شماری میلادی دارد. وی در ریاضیات، نجوم، علوم ادبی، دینی و تاریخی استاد بود. نقش خیام در حل معادلات درجه‌سوم و مطالعاتش دربارهٔ اصل پنجم اقلیدس نام او را به‌عنوان ریاضی‌دانی برجسته در تاریخ علم ثبت کرده‌است. نوپیدا کردن نظریه‌ای دربارهٔ نسبت‌های هم‌ارز با نظریهٔ اقلیدس نیز از مهم‌ترین کارهای اوست.

پیش از کشف رسالهٔ خیام در جبر، شهرت او در مشرق‌زمین به‌واسطهٔ اصلاحات سال و ماه ایرانی و در غرب به‌واسطهٔ ترجمهٔ رباعیاتش بوده‌است. اگر چه کارهای خیام در ریاضیات (به ویژه در جبر) به صورت منبع دست اول در بین ریاضی‌دانان اروپایی سدهٔ 19 میلادی مورد استفاده نبوده‌است، می‌توان رد پای خیام را به واسطهٔ طوسی در پیشرفت ریاضیات در اروپا دنبال کرد.
او نخستین کسی بود که نشان داد معادلهٔ درجهٔ سوم ممکن است دارای بیش از یک پاسخ باشد یا این که اصلاً جوابی نداشته باشند.
خیام به واکاوی ریاضی موسیقی نیز پرداخته‌است و در القول علی اجناس الذی بالاربعه مسئلهٔ تقسیم یک چهارم را به سه فاصله مربوط به مایه‌های بی‌نیم‌پرده، با نیم‌پردهٔ بالارونده، و یک چهارم پرده را شرح می‌دهد.


خیام آثار علمی و ادبی بسیاری تألیف کرده‌است. او میزان الحکمت را دربارهٔ فیزیک و لوازم الامکنت را در دانش هواشناسی نوشت. نوروزنامه دیگر اثر ادبی اوست، در پدیداری نوروز و آیین پادشاهان ایرانی و اسب و زر و قلم و شراب که در حدود 495 هجری قمری نگاشته شده‌است.
در ادامه نسخه خطی «مقالة فی الجبر»تالیف عمر بن ابراهیم خیام نیشابوری از کتابخانه ملی بریتانیا را مشاهده میکنیم.

معمای خیام

 

سه دوست با نفری 100 دینار  برای خرید راهی بازار شدند. در حجره ای قندانی را دیدند و چون قیمت را از شاگرد حجره پرسیدند دانستند که 300 دینار است. پس سکه های خود را روی هم گذاشتند و قندان را خریدند. پس از رفتن آنها شاگرد حجره به صاحب حجره گفت: من این قندان 250 دیناری را به 300 دینار فروخته ام تا سود بیشتری بکنیم. صاحب حجره خشمگین شده و دستور داد 50 دینار را به صاحبانش بازگرداند. شاگرد به دنبال آنها رفت و در راه  20 دینار از آن سکه ها را دزدید و چون آنها را باز یافت از 30 دینار باقی مانده نفری 10 دینار به هر کدامشان پس داد. بدین ترتیب آن سه نفر، نفری 90 دینار بابت قندان پرداخت کردند. 3 تا 90 دینار می شود 270 دینار + 20 دینار دزدیده شده = 290 دینار.

10 دینار از 300 دینار اولیه چه شد؟!

 

 

# عمومی